ગાંધીમૂલ્યોના માર્ગે જોડાઇએ... જાણીએ... અનુભવીએ...

ગામડાનો માણસ પોતાના આંતરિક કૌશલ્ય થકી,સ્વવિકાસને સાધી, જીવનકળાઓ દ્વારા જાતે પગભર થાય એવું વાતવરણ નિર્માણ કરવું એ બુનિયાદી શિક્ષણનું મૂળભૂત પ્રયોજન ગણી શકાય.બીજા શબ્દોમાં કહેવું હોઈ તો કહી શકાય કે ગ્રામ્ય કેળવણીના પાયાના ખ્યાલનો વિસ્તાર કરવા માટેની શિક્ષણ પદ્ધતિ એટલે બુનિયાદી શિક્ષણ.જેની શરૂઆત આપણે ત્યાં ગાંધીજીએ કરેલી. જેને જુગતરામ, નાનાભાઈ ભટ્ટ, હરભાઈ, મનુભાઈ પંચોળી જેવા અનેક ગાંધીજનોએ આગળ ધપાવેલ. આવી કેળવણીમાં છાત્રએ સ્વાવલંબન, સાદગી, ખાદી, કાંતણ, કૃષિ અને નાના હુન્નર શીખી જીવનપ્રણાલીમાં એને અપનાવવા સાથે શિક્ષણ મેળવવાનું હોઈ છે.જીવનમૂલ્યોનું જતન આ કેળવણીનું આવશ્યક અંગ છે. વ્યક્તિના પોતાનામાં રહેલા ઉત્તમ અંશોને બહાર લાવવાનું કામ આ પ્રકારની કેળવણી કરે છે.આ પ્રકારની કેળવણીને આપણે 'નઈ તાલીમ' અગર તો 'બુનિયાદી શિક્ષણ' કહીએ છીએ.

મહાત્મા ગાંધીએ રોપેલો બુનિયાદી કેળવણીનો આ છોડ કાળક્રમે પશ્ચિમી સંસ્કૃત્તિના શિક્ષણના ફૂંકાયેલા વાયરામાં તહસનહસ થઇ ગયો. ગ્રામ્ય સંસ્કૃત્તિના ધબકારને ઝીલી કૌશલ્યવાન નાગરિકો પેદા કરવાના બુનિયાદી વિચારને મૂર્તિમંત કરવાના જે તે સમયના આપણા એ પ્રયત્નોને સમય જતા કાળની થપાટે લૂણો લગાડ્યો. બુનિયાદી શિક્ષણના આપણા પૂર્વજ વિચારકોએ નાંખેલા પાયાને આધુનિક શિક્ષણની ઉધઇ સમૂગળો કોરી ખાઇ એવું વાતાવરણ નિર્માણ પામ્યું. કેળવણી માટેના આ કપરા કાળે આપણે સૌએ જાગૃત થવું એ સમયની માંગ છે.

આ માંગને ઝીલી, ખરી કેળવણીના આ ખયાલને પુનર્જિવિત કરવા માટે સમયાંતરે પ્રયત્નો થયા છે. બુનિયાદી કેળવણીને બળ મળે એવો એક પ્રયત્ન, એવી એક વિરલ ઘટના આગામી દિવસોમાં આ ધરતી પર આકાર લેવા જઇ રહી છે એ આનંદની વાત છે. "પદયાત્રા"ની આ પ્રેરક ઘટના ટાણે થોડું પાયાની કેળવણી વિશે જાણવું જરૂરી બને છે. રાષ્ટ્રભાષાના પ્રચાર અને રાષ્ટ્રની સાર્વત્રિક કેળવણીના કામે ઇ.સ.૧૯૩૭માં ગાંધીજીએ એક જબરું આંદોલન જગાવેલું. એમાંથી જ "વર્ધા શિક્ષણ યોજના" અથવા તો "પાયાની કેળવણી"નો ઇ.સ.૧૯૩૭માં જન્મ થયેલો. લગભગ એક દસકા સુધી આ વિચાર વત્તા ઓછા અંશે આંદોલિત થયા કરેલો. ઇ.સ.૧૯૪૭માં અને તે પછીના સમયમાં કેળવણી સંદર્ભે પાયાનું સાચું કામ યોગ્ય માત્રામાં થયેલું એમ કહી શકાય. જાણીતા ગાંધીજન મગનભાઇ દેસાઇએ તેમના તા.૦૭/૦૮/૧૯૫૦ના ‘પાયાની કેળવણી’ સંદર્ભે લખાયેલ એક લેખમાં આ વાતને નોંધી છે.

આમ તો બુનિયાદી કેળવણીના વિચારને ગાંધીજીએ ઇ.સ.૧૯૨૦થી પ્રયોગરૂપે અમલમાં મૂકી દીધો હતો. ગાંધીજીએ અપનાવેલ પાયાની કેળવણીનો વિચાર પૂર્વ વિચારોથી કે પૂર્વ શિક્ષણથી સાવ નોખો જ હતો એવું નહોતું. પરંતુ તફાવત હતો તો એ એની ભૂમિકામાં હતો. નવી ભૂમિકા સાથેના આ વિચારમાં શ્રદ્ધાવાન બનવા અને એ તરફે ઉદ્યમ આદરવા જે તે સમયે થયેલા સ્તુત્ય પ્રયાસો થકી બુનિયાદી શિક્ષણની એક સુદ્રઢ ભૂમિકા અને સાનુકૂળ હવામાન રચાયેલું.

ગાંધીજીએ ‘વર્ધા શિક્ષણ’ને હિંદ માટેની પોતાની પરમ ભેટ તરીકે ઓળખાવેલી. વર્ધા શિક્ષણ યોજનામાં એક રીતે આખા શિક્ષણની પુનર્ઘટનાનો રાષ્ટ્રીય સિદ્ધાંત રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. સમગ્ર શિક્ષણના ગાંધીજીના આ ખયાલમાં સાર્વત્રિક શિક્ષણ અને વિશેષ શિક્ષણની વિભાવના પ્રમુખ સ્થાને હતી. સાર્વત્રિક શિક્ષણ કે જે બધા નાગરિકોને મળે, જેને આપણે ‘‘પાયાનું કે બુનિયાદી શિક્ષણ કહીએ છીએ. અને વિશેષ શિક્ષણ કે જેને આપણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કહીએ છીએ, જેમાં સાહિત્ય, કળાઓ, ઉદ્યોગો અને રાષ્ટ્રને આવશ્યક એવા શિક્ષણની વ્યવસ્થા હોય. આવી વ્યવસ્થાનું શિક્ષણ એટલે "વર્ધાશિક્ષણ યોજના"

આગામી દિવસોમાં આકાર લેનાર ‘પદયાત્રા’ કેળવણી ક્ષેત્રે ભારતનું જ નહીં, સમગ્ર વિશ્વનું સિમાચિહ્નરૂપ પગલું બની રહેશે. કેળવણીની પુનર્ઘટનાનો પડઘો આ પદયાત્રામાં પડનાર છે ત્યારે પાયાની કેળવણી તરફના આ પ્રયાણને સાર્વત્રિક આવકાર મળી રહેશે. જો આમ થશે તો સદ્દગત ગાંધી અને સદ્દગત ગાંધીજનો જયાં હશે ત્યાંથી આ પદયાત્રા પર પુષ્પવર્ષા કરશે એ બાબતે હું શ્રદ્ધાવાન છું.

- રવજી ગાબાણી

બુનિયાદી શિક્ષણની સંસ્થાઓ